PATRON CERANEUM

Waldemar Ceran urodził się 7 września 1936 r. w Łodzi, w rodzinie Anny i Tadeusza Ceranów. Tadeusz Ceran był muzykiem, absolwentem konserwatorium Heleny Kijeńskiej w Łodzi. W latach 1937-1944 Państwo Ceranowie mieszkali w Krzemieńcu, który opuścili w związku z przesuwaniem się frontu wschodniego II wojny światowej. Trudna, przerywana postojami droga na zachód zakończyła się w kwietniu 1945 r. w Łodzi. W 1946 r. rodzina Państwa Ceranów przeniosła się do Gdańska. Tam właśnie młody Waldemar ukończył naukę w szkole podstawowej, rozpoczętą jeszcze podczas wędrówki z Krzemieńca i kontynuowaną krótko w Łodzi, a następnie naukę w szkole średniej, zdając w 1953 roku maturę w I Liceum Ogólnokształcącym im. TPD w Gdańsku. Obok ogólnego, zdobywał również wykształcenie muzyczne, osiągając jako dziecko sukcesy w grze na fortepianie. Zainteresował się także sportem, trenując boks w klubie Gedania, a po przeniesieniu się do Łodzi w pierwszoligowej drużynie Łódzkiego Klubu Sportowego. Drogę życiową Waldemara Cerana wytyczyły jednak Jego zainteresowania historyczne, choć zawsze towarzyszyła Mu miłość do muzyki i żywe zainteresowanie sportem.

Po maturze Waldemar Ceran dwukrotnie bez powodzenia starał się o przyjęcie na kierunek historyczny w Uniwersytecie Łódzkim. Powodem odmowy przyjęcia był proces ojca, Tadeusza, oskarżonego o szkodzenie interesom Polski Ludowej przez opowiadanie politycznych dowcipów. Dopiero w roku 1955 udało się Waldemarowi Ceranowi rozpocząć studia na Wydziale Filozoficzno-Historycznym UŁ, na kierunku historia. W 1958 r. był jednym z działaczy reaktywujących Studenckie Koło Naukowe Historyków w UŁ, co zresztą naraziło Go na zarzut zakładania nielegalnej organizacji politycznej. Został też pierwszym przewodniczącym odrodzonego Koła. Jako student, w lipcu 1957 r., brał udział w praktykach archeologicznych na terenie Gdańska. Od III roku studiów otrzymywał stypendium naukowe. Pracę magisterską Stosunki polsko-bizantyńskie w latach 1393-1420 przygotował i napisał na seminarium doc. dr Haliny Evert-Kappesowej, jedynej w owym czasie bizantynistki polskiej. Dyplom magistra historii uzyskał 4 lipca 1960 r., a 1 października został zatrudniony na stanowisku asystenta w Katedrze Historii Powszechnej Starożytnej i Średniowiecznej UŁ. W lipcu tegoż roku zawarł związek małżeński z koleżanką ze studiów historycznych, Barbarą Dzięgielewską, a w czerwcu 1961 r. został ojcem córki Doroty. W tym miejscu należy podkreślić, iż Małżonka Pana Profesora stworzyła Mu doskonałe warunki do pracy naukowej, biorąc na siebie – obok wykonywania zawodu nauczycielskiego – główny ciężar związany z prowadzeniem domu, wspierając zawsze działalność Męża i z wyrozumiałą życzliwością podchodząc do pochłaniającej bardzo wiele czasu Jego pracy badawczej.

1 października 1963 r. Waldemar Ceran awansował na stanowisko starszego asystenta. 7 grudnia 1967 r. uzyskał stopień doktora nauk humanistycznych na podstawie rozprawy Kupcy i rzemieślnicy w Antiochii i ich ranga społeczna (2 połowa IV wieku), której promotorem była doc. dr Halina Evert-Kappesowa, a recenzentami prof. dr hab. Józef Wolski i prof. dr hab. Oktawiusz Jurewicz. 1 października 1968 r. Waldemar Ceran został powołany na stanowisko adiunkta w Katedrze Historii Powszechnej Starożytnej i Średniowiecznej UŁ.

Pozytywna ocena rozprawy Kościół wobec antychrześcijańskiej polityki cesarza Juliana Apostaty, którą recenzowali: prof. dr Halina Evert-Kappesowa, prof. dr hab. Józef Wolski i prof. dr hab. Roman Kamienik, oraz dorobku naukowego stały się podstawą decyzji Rady Wydziału Filozoficzno-Historycznego UŁ z dnia 20 grudnia 1979 r. o nadaniu Waldemarowi Ceranowi stopnia naukowego doktora habilitowanego w zakresie bizantynologii.

1 października 1980 r. Waldemar Ceran został powołany na stanowisko docenta w Uniwersytecie Łódzkim, 28 listopada 1990 r. mianowany profesorem nadzwyczajnym w Zakładzie Historii Powszechnej Starożytnej i Średniowiecznej UŁ (na okres pięciu lat, a od 28 listopada 1995 r. na stałe). 18 października 2002 r. Prezydent RP Aleksander Kwaśniewski nadał Waldemarowi Ceranowi tytuł naukowy profesora nauk humanistycznych, a 1 listopada 2002 r. otrzymał On w Uniwersytecie Łódzkim stanowisko profesora nadzwyczajnego na stałe. 1 listopada 2003 r. Waldemar Ceran został profesorem zwyczajnym.

Dzięki staraniom doc. dr Haliny Evert-Kappesowej, w Uniwersytecie Łódzkim, w ramach Katedry Historii Powszechnej Starożytnej i Średniowiecznej, utworzony został w 1957 roku Zakład Historii Bizancjum, jedyna wówczas w Polsce jednostka naukowa zajmująca się z założenia dziejami wschodniego cesarstwa. Niefortunna reforma strukturalna wyższych uczelni z 1970 r. zlikwidowała formalnie tę placówkę, ze szkodą – przede wszystkim – dla kontaktów międzynarodowych i prestiżu nauki polskiej w ogóle. Po odejściu prof. dr Haliny Evert-Kappesowej na emeryturę w 1975 r., Zakładem Historii Powszechnej Starożytnej i Średniowiecznej UŁ kierował doc. dr Bogumił Zwolski. Po jego przedwczesnej śmierci, Waldemar Ceran objął 1 stycznia 1980 r. funkcję p.o. Kierownika Zakładu, a 16 lutego 1981 r. Kierownika. Dzięki Jego staraniom, 1 stycznia 1992 r. wspomniany wyżej Zakład został przemianowany na Zakład Historii Bizancjum, zachowując dotychczasowe funkcje dydaktyczne – pracownicy zajmujący się w pracy naukowej dziejami wczesnego Bizancjum prowadzą zajęcia z historii starożytnej, a specjaliści od Bizancjum w średniowieczu – z historii powszechnej średniowiecznej. 1 kwietnia 2003 r. Zakład przekształcono w Katedrę Historii Bizancjum, a Profesor Waldemar Ceran stał na jej czele do momentu przejścia na emeryturę 28 lutego 2007 r. Kierowana przezeń Katedra pozostaje największą pod względem obsady kadrowej jednostką bizantynologiczną w Polsce i w Europie (w naszym kraju jednostki posiadające w swojej nazwie „Bizancjum” istnieją również w Krakowie i Poznaniu). Stworzenie tak znaczącego centrum badań nad dziejami wschodniego cesarstwa to jedno z najważniejszych osiągnięć Profesora Waldemara Cerana.

W latach 1997-2001 był On też zatrudniony na stanowisku profesora nadzwyczajnego w mającej siedzibę w Piotrkowie Trybunalskim Filii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kielcach (obecnego Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Kochanowskiego), pełniąc tam początkowo funkcję Kierownika Zakładu Historii Starożytnej i Średniowiecznej, a następnie Zakładu Historii Starożytnej. Oba te Zakłady Profesor Waldemar Ceran zorganizował od podstaw i – wedle Jego zamysłu – ich pracownikami mieli zostać bizantynolodzy powiązani z ośrodkiem łódzkim, dysponującym bogatą bazą źródłową i bibliograficzną. Plan ten powiódł się jednak tylko częściowo, niemniej bizantynologia jest do dziś w Piotrkowie Trybunalskim reprezentowana.

Działalność dydaktyczna to jedna, bardzo ważna sfera działalności Profesora Waldemara Cerana. Na prowadzonych przezeń w Łodzi i w Piotrkowie Trybunalskim seminariach powstało 66 prac magisterskich, odznaczających się zwykle wysokim poziomem, a nierzadko i wartościami naukowymi. W Łodzi i w Piotrkowie Trybunalskim na kierunku historii oraz w Katedrze Filologii Klasycznej UŁ prowadził Profesor Waldemar Ceran kolejno ćwiczenia, wykłady i konwersatoria. Jego zajęcia cieszyły się zawsze wielką popularnością i zainteresowaniem. Sale wykładowe wypełniali na nich nie tylko słuchacze tego roku, dla których dany wykład był przeznaczony, ale również studenci innych lat a nawet kierunków. Profesor Waldemar Ceran nie odmawiał też nigdy wygłaszania odczytów naukowych i popularnonaukowych. Wiedzę o starożytności i Bizancjum popularyzował również poprzez udział w audycjach radiowych i telewizyjnych Łódzkiego Ośrodka TVP. Dzięki temu – między innymi – stał się postacią popularną i rozpoznawalną także poza środowiskiem historyków.

Praca w Uniwersytecie Łódzkim wiązała się również z podejmowaniem wielu działań o charakterze organizacyjnym i administracyjnym. W latach 1981-1984 była to funkcja Prodziekana ds. Socjalno-Bytowych. Warto tu podkreślić, że w tym trudnym dla Polski okresie Profesor Waldemar Ceran odważnie bronił interesów studentów, zwłaszcza tych represjonowanych za działalność polityczną, odwiedzając ich – jako Prodziekan – w ośrodkach internowania. W latach 1987-1990 pełnił funkcję Prodziekana ds. Nauczania, w latach 1984-1987 był Kuratorem Katedry Kształcenia Nauczycieli Wychowania Muzycznego i Wychowania Technicznego UŁ. W latach 2002-2006 pełnił funkcję Dyrektora Instytutu Historii UŁ. Za Jego kadencji miał miejsce generalny remont i rozbudowa gmachu Instytutu. W Uniwersytecie Łódzkim Profesor Waldemar Ceran był członkiem Senatu (1996-2002), Przewodniczącym Komisji Dyscyplinarnej dla Nauczycieli Akademickich (1993-1996), członkiem Senackiej Komisji Statutowej (1984-2002), członkiem Komisji Wyborczej UŁ (2002-2005) i pełnomocnikiem Rektora ds. bezpośredniej współpracy Uniwersytetu Łódzkiego z Uniwersytetem Lyon II (1988-1993). Pełniąc te rozliczne funkcje, Profesor Waldemar Ceran nie tylko wykazywał się rzetelnością i sprawnością organizacyjną, lecz także talentem mediacyjnym. Z właściwym sobie taktem, życzliwością, ale i zdroworozsądkowym podejściem do każdej sprawy umiejętnie rozwiązywał trudne i niekiedy konfliktowe problemy, zwykle ku zadowoleniu obu nawet zwaśnionych stron. Te, wymienione przy tej okazji, cechy zjednywały Mu sympatię i zaufanie kolegów, podwładnych i studentów.

Pozycję uczonego humanisty ocenia się przede wszystkim na podstawie jego twórczości, ilości i jakości publikacji. Nie bez znaczenia – rzecz oczywista – jest także działalność organizacyjna i wykształcenie grona uczniów. Profesor Waldemar Ceran był promotorem sześciu prac doktorskich. Czworo spośród wypromowanych doktorów uzyskało już habilitacje. O stworzonej przez Profesora Waldemara Cerana Katedrze Historii Bizancjum coraz częściej mówi się w nauce polskiej i światowej jako o łódzkiej szkole bizantynologicznej. Dzięki Jego inicjatywie i staraniom w Wydawnictwie Uniwersytetu Łódzkiego zaczęła ukazywać się seria „Byzantina Lodziensia”; tom I został wydany w 1997 r., do dnia dzisiejszego ukazało się ich w sumie dwanaście.

Profesor Waldemar Ceran od 1979 r. był członkiem Komisji Bizantynologicznej przy Komitecie Nauk o Kulturze Antycznej PAN (Komisja ta stanowi jednocześnie Comité National de l’Association Internationale des Études Byzantines); w latach 1983-1995 był jej wiceprzewodniczącym, a w latach 1996-2006 przewodniczącym. Na posiedzeniu Komisji w dniu 26 maja 2007 r. zebrani jednogłośnie wybrali Go jej Honorowym Przewodniczącym. W latach przewodniczenia Komisji przez Profesora Waldemara Cerana znacznie wzrosła liczba jej członków. Z inicjatywy Przewodniczącego zorganizowano kilka wyprawy bizantynologów polskich do Turcji.

Profesora Waldemara Cerana wybierano od 1990 r. na członka Komitetu Nauk o Kulturze Antycznej PAN i od 1999 r. wchodził w skład Prezydium tegoż Komitetu. Był też członkiem Association des Amis de Sources Chrétiennes przy Uniwersytecie w Lyonie (od 1990 r.), Komisji Badań nad Antykiem Chrześcijańskim przy KUL (od 1994 r.), członkiem zwyczajnym Łódzkiego Towarzystwa Naukowego (od 1986 r.), członkiem Komisji Historii Starożytnej Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Historycznego, do którego należał od 1965 r., oraz członkiem Polskiego Towarzystwa Filologicznego.

Profesor Waldemar Ceran uczestniczył w wielu kongresach, konferencjach i seminariach bizantynologicznych w kraju i zagranicą (m. in. w XV Kongresie Bizantynologicznym w Atenach w 1976 r., w sympozjum w Libicach koło Pragi w 1977 r., w konferencji w Uniwersytecie Kraju Basków w Vitorii w 1988 r. i w czeskim Bechynie w 1990 r.), na których powierzano Mu prowadzenie obrad.

Do roku 2007 zrecenzował trzynaście prac doktorskich i osiem habilitacyjnych, opiniował wnioski o nominacje profesorskie oraz wniosek o nadanie tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego profesorowi Ihorovi Ševčence z Uniwersytetu Harvarda w USA. Opiniował też projekty badawcze dla Komitetu Badań Naukowych i dla Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (wcześniej: Nauki i Informatyzacji). Był członkiem Rad Programowych czasopism naukowych: „Przeglądu Historycznego”, „Przeglądu Nauk Historycznych” i „Piotrkowskich Zeszytów Naukowych”. Za swą działalność i osiągnięcia naukowe był wielokrotnie odznaczany i nagradzany przez Ministra Nauki, Rektora Uniwersytetu Łódzkiego i Łódzkiego Kuratora Oświaty. Już samo powyższe wyliczenie pokazuje, jak wielkim autorytetem naukowym cieszył się Profesor Waldemar Ceran.

Jego dorobek ilustruje najlepiej zamieszczona w osobnej zakładce i zawierająca ponad 110 pozycji bibliografia Jego prac. Pobieżny nawet rzut oka na tę bibliografię pokazuje, że Profesor Waldemar Ceran specjalizował się w całej historii Bizancjum. Opracowane przezeń hasła do Encyklopedii kultury bizantyńskiej i Wielkiej Encyklopedii PWN dowodzą, że poruszał się swobodnie we wszystkich okresach i zagadnieniach dotyczących wschodniego cesarstwa. Główny nurt zainteresowań Profesora skupiał się jednak na dziejach wschodniej części późnego cesarstwa rzymskiego, zaliczanych również do historii wczesnego Bizancjum. W tych szerokich ramach wyróżnić można kilka bardziej szczegółowych problemów badawczych. Pierwszym z nich, związanym z przygotowaniem rozprawy doktorskiej, był zespół zagadnień dotyczących stosunków gospodarczo-społecznych w mieście wczesnobizantyńskim. W opublikowanej monografii (Rzemieślnicy i kupcy w Antiochii i ich ranga społeczna (II połowa IV wieku) – cf. Bibliografia, rok 1969), będącej nieco zmienioną konstrukcyjnie i uzupełnioną pracą doktorską, dał Autor wyczerpujące omówienie tytułowego problemu, pozwalające, zdaniem recenzentów, na poczynienie uogólnień dotyczących rangi wymienionych grup społeczno-zawodowych i warunków ich działalności ekonomicznej oraz ich zróżnicowania i mobilności we wczesnym Bizancjum. Na podkreślenie zasługuje również wnikliwe wykorzystanie ogromnej bazy źródłowej, przede wszystkim spuścizny dwóch wielkich antiocheńczyków: Libaniusza i Jana Chryzostoma. Kontynuując zapoczątkowany rozprawą doktorską nurt zainteresowań, Waldemar Ceran opublikował artykuł poświęcony mobilności społecznej we wczesnym Bizancjum, obalając tezę o stagnacji, dziedzicznym przywiązaniu ludzi do zawodów i miejsc zamieszkania (cf. Bibliografia, rok 1970), pisał też o roli wczesnobizantyńskiej Antiochii jako centrum handlu międzyprowincjonalnego i zagranicznego (cf. Bibliografia, rok 1986) oraz o lekarzach, leczeniu i organizacji lecznictwa (cf. Bibliografia, rok 1993).

Drugim problemem z kręgu zainteresowań Waldemara Cerana był stosunek Kościoła do polityki cesarzy. Kwestia ta została najszerzej potraktowana w opublikowanej rozprawie habilitacyjnej Kościół wobec antychrześcijańskiej polityki cesarza Juliana Apostaty (cf. Bibliografia, rok 1980). Przedstawił w niej Autor wzrost roli i potęgi materialnej Kościoła w pierwszej i na początku drugiej połowy IV wieku, koncepcję polityczno-ustrojową i religijną Juliana, tłumacząc w nowatorski sposób jego działania, etapy jego walki z chrześcijaństwem – początkowo polegającej na pozbawieniu Kościoła przywilejów, skrywanej pod hasłem tolerancji. W drugim, tak zwanym antiocheńskim okresie panowania Juliana, polityka cesarza doprowadziła do otwartego konfliktu ideologicznego i zaostrzenia represji wymierzonych w organizację kościelną i chrześcijan w ogóle. Powyższe problemy Autor ukazał, zgodnie z tytułem pracy, przede wszystkim z punktu widzenia Kościoła, co uznano w recenzjach za nowatorski głos w trwającym od starożytności po dziś dzień „sporze o Juliana”. Zainteresowanie relacjami pomiędzy ideologią chrześcijańską a rolą i pozycją cesarza w państwie znalazło wyraz w artykule porównującym koncepcję władcy w politycznej teologii Euzebiusza z Cezarei i nauczaniu Jana Chryzostoma (cf. Bibliografia, rok 1992).

Pokrewną poprzedniej, choć jednak odrębną problematykę stosunku pogan i chrześcijan późnego cesarstwa rzymskiego do tradycji antycznej polis oraz do centralizacji i biurokratyzacji państwa bizantyńskiego zaprezentował Waldemar Ceran w artykułach: „Basileia” i „patris” w ujęciu Antiocheńczyków okresu wczesnobizantyńskiego (cf. Bibliografia, rok 1995) oraz Libanius et Jean Chrysostome – deux attitudes envers la centralisation et la bureaucratisation de l’Empire Byzantin au IV^e siècle (cf. Bibliografia, rok 1998). Należy tu również wspomnieć o popularnonaukowej pozycji książkowej Teodozjusz Wielki (cf. Bibliografia, rok 2003).

Obok tych trzech głównych nurtów zainteresowań Waldemara Cerana, Jego dorobek obejmuje również artykuły na inne tematy, kilkadziesiąt recenzji zamieszczanych w czasopismach polskich i zagranicznych, recenzje wydawnicze, opracowania redakcyjne i wstępy do prac innych autorów, tłumaczenia dzieł obcojęzycznych. Waldemar Ceran był też autorem 274 haseł w Encyklopedii kultury bizantyńskiej (cf. Bibliografia, rok 2002) oraz kilkudziesięciu autoryzowanych lub niepodpisanych haseł – artykułów w Wielkiej Encyklopedii PWN, wydawanej w latach 2001-2005.

Ostatnim spośród tu wymienianych, ale nie najmniej ważnym obszarem zainteresowań Waldemara Cerana jest szeroko rozumiana historia i dokonania polskiej bizantynologii. Recenzje dzieł autorów zagranicznych zamieszczane w czasopismach polskich informowały czytelnika krajowego o dokonaniach nauki światowej, natomiast recenzje prac polskich i artykuły poświęcone omówieniu historii i stanu badań bizantynologii polskiej, publikowane w czasopismach zagranicznych, służyły czytelnikowi przede wszystkim obcojęzycznemu. Podobną rolę spełniały noty bibliograficzne w języku francuskim, zamieszczane w latach 1971-1994 w czasopiśmie „Byzantinoslavica”, informujące o polskich przede wszystkim publikacjach dotyczących dziejów Bizancjum i kontaktów słowiańsko-bizantyńskich. W sumie Waldemar Ceran opublikował w „Byzantinoslavica” ponad 900 not bibliograficznych.

Ukoronowaniem zainteresowania bizantynologią polską i dokumentowania jej osiągnięć stała się dwutomowa Historia i bibliografia rozumowana bizantynologii polskiej (1800-1998) (cf. Bibliografia, rok 2001). Będące owocem wieloletniej benedyktyńskiej pracy dzieło stanowi oryginalne i unikatowe w skali światowej opracowanie, uwzględniające wszystkie napisane po polsku lub przez polskich autorów w ciągu prawie dwustu lat prace związane, choćby pośrednio, z dziejami Bizancjum. Uwzględniono w nim również polskie recenzje prac zagranicznych i sygnalizowano recenzje utworów omówionych. Autor nie ograniczył się do wymienienia tytułów, lecz dokonał prezentacji treści publikacji i, w wielu wypadkach, ich krytycznej oceny. W posługiwaniu się tym kompendium pomagają indeksy: autorów i postaci okresu antycznego i bizantyńskiego oraz autorów i postaci nowożytnych i współczesnych. Przede wszystkim jednak w korzystaniu z dzieła pomaga podział na osiemnaście działów tematycznych: Historia badań bizantynologicznych, biografie uczonych, encyklopedie, słowniki, konferencje, bibliografie; Zagadnienia historyczno-literackie, językoznawcze. Historiografia; Wydania i przekłady źródeł; Historia polityczna; Historia ustroju i administracji; Historia gospodarczo-społeczna, historia miasta i wojskowości; Historia kultury, nauki, idei i wychowania; Prawo; Numizmatyka, sfragistyka i inskrypcje; Papirologia; Sztuka i architektura; Archeologia; Kultura materialna i technika; Historia Kościoła, religii i życia religijnego; Monastycyzm, mistyka, asceza; Teologia. Dogmatyka; Patrologia; Liturgika. Wymieniono tu wszystkie działy, aby uświadomić, jak szeroko Autor zarzucił sieć swoich poszukiwań i jak wszechstronną musiał wykazać się erudycją, by omówić i ocenić prace z tak wielu dziedzin wiedzy. W sumie znajdujemy w pracy Waldemara Cerana 4765 pozycji bibliograficznych. Część zasadniczą dzieła poprzedza obszerny wstęp Powstanie i rozwój bizantynologii na świecie i w Polsce (s. 5-58). Nie umniejszając w niczym wartości pozostałych prac Waldemara Cerana, śmiało można zaryzykować twierdzenie, że Historia i bibliografia rozumowana stanowi w Jego dorobku dzieło najbardziej oryginalne i trwałe, które służyć będzie pokoleniom historyków Bizancjum, starożytności i średniowiecza.

Na zakończenie krótkiego przeglądu dorobku naukowego Profesora Waldemara Cerana warto raz jeszcze przypomnieć, że rozpoczynał On swą karierę pod kierunkiem i opieką prof. dr Haliny Evert-Kappesowej. Posiadł doskonałą znajomość języków klasycznych i kilku języków nowożytnych. Odbył szereg staży zagranicznych: trzykrotnie w Paryżu (École Pratique des Hautes Études; Université Paris I – Sorbonne), dwukrotnie w Moskwie (Akademia Nauk ZSRR i Uniwersytet Moskiewski) i raz w Leningradzie, dwukrotnie w Tesalonice, raz w Atenach i Lyonie. Pozwoliły one nie tylko na dotarcie do niedostępnej w Polsce literatury, lecz także na nawiązanie osobistych kontaktów i skorzystanie z doświadczeń zagranicznych uczonych.

autor dr Piotr Krupczyński